در ستاره شناسی، نام لحظه‌ای که خورشید از دید ناظر زمینی در بیش‌ترین فاصله زاویه‌ای با صفحه استوا در آن سوی نیم کره ناظر قرار دارد  انقلاب زمستانی نام دارد .خورشید در حركت سالانه خود، در آخر پاییز به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد كه موجب كوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریكی شب می‌شود. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید دگرباره بسوی شمال شرقی باز می‌گردد كه نتیجه آن افزایش روشنایی روز و كاهش شب است  که در ایران برابر با شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یكم دی‌ماه است و این شب جزء یکی از مراسم فرهنگی ایرانیان است که نام آن را یلدا نامیده اند.

برخی به اشتباه بر این تصورند كه مراسم شب یلدا برای رفع نحسی بلندترین شب سال برگزار می‌شود؛ اما می‌دانیم كه در باورهای كهن ایرانی هیچ روز و شبی، نحس و بد یوم شناخته نمی‌شده است. جشن شب چله، همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی كیهانی دارد.
از نظر لغوي يلدا از ولادت گرفته شده و اصطلاحاً بر تولد و طلوع خورشيد پس از غروبي طولاني در طولاني ترين شب سال گفته می شود . هنوز در بسياري از نقاط ايران مخصوصاً در جنوب براي ناميدن بلندترين شب سال، به جاي شب يلدا از واژه شب چله ( 40 روز مانده به جشن سده، شب سياه و سرد) استفاده مي شود. چله بزرگ از یکمین روز دی ماه جشن خرم روز تا دهم بهمن که جشن سده است به طول می انجامد و آن را چله بزرگ می نامند به آن دلیل که شدت سرما بیشتر است، آنگاه چله کوچک فرا می رسد که دهم بهمن تا بیستم اسفند است و سرما کم کم کاسته می شود.

پیشینه یلدا

یلدا در ایران باستان مملو از آداب و مراسم ملی و دینی بوده است. آنها خورشید را نماد نیکی می دانستند و در جشن هایشان آن را ستایش می کردند. در درازترین و تیره ترین شب سال با بیدار ماندن تا صبح منتظر  طلوع خورشید و سپیده دم بودند و به ستایش آن می پرداختند.
مراسم شب يلدا (شب چله) از طريق ايران به قلمرو روميان راه يافت و جشن ساتورن خوانده مي شد.

یلدا یک جشن آریایی است و پیروان میترائیسم آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می کرده اند. وقتی میترائیسم از تمدن ایران باستان به سایر جهان منتقل شد در روم و بسیاری از کشورهای اروپایی روز 21 دسامبر به عنوان تولد میترا جشن گرفته می شد ولی پس از قرن چهارم میلادی ، این روز به 25 دسامبر انتقال یافت و از سوی مسیحیان به عنوان روز کریسمس جشن گرفته شد. از این روست که تا امروز بابا نوئل با لباس و کلاه موبدان ظاهر می شود و درخت سرو و ستاره بالای آن هم یادگاری از کیش مهر است. زيرا ايرانيان به درخت سرو به چشم مظهر مقاومت در برابر تاريكي و سرما مي نگريستند.
در آیین میترا (و بعدها با نام كیش مهر)، روز پس از یلدا و نخستین روز زمستان را خوره روز (خورشید روز) و دی گان می خواندند و به استراحت می پرداختند و روز تعطیل بود.
این مراسم هنوز در میان برخی اقوام دیده می‌شود كه نمونه آن  تقویم محلی پامیر در شمال افغانستان و در جنوب تاجیکستان با نام بدخشان است. همچنین در تقویم كهن ارمنیان نیز از نخستین ماه سال نو با نام  ناواسارد یاد شده است كه با واژه اوستایی نوسرذه به معنای سال نو در ارتباط است.
هر چند برگزاری مراسم شب چله و میلاد خورشید در سنت دینی زرتشتیان پذیرفته نشده است؛ اما اخیراً آنان نیز می‌كوشند تا این مراسم را همچون دیگر ایرانیان برگزار كنند. البته در تقویم زرتشتیان زمان شب چله با  24 آذرماه مصادف می‌شود که مبنای آن نود روز فاصله با عید نوروز درنظر گرفته شده است.

رسم و رسوم یلدا

یکی از آیین های شب یلدا در ایران، تفال با دیوان حافظ است. مردم دیوان اشعار لسان الغیب را با نیت بهروزی و شادکامی می گشایند و فال دل خویش را از او طلب می کنند.معمولاً رسم بر این است كه صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل كه می تواند شعر خوانده و تفسیر کند می‌دهد. سپس هر یك از میهمانان نیت كرده و بزرگِ مجلس، این جمله را می‌گوید و تفعلی به گنجینه حافظ می‌زند: ای حافظِ شیرازی/ تو محرم هر رازی/ بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی كه در سینه داری...
این رسم یكی از رسوم پرطرفدار شب یلداست در برخی دیگر از جاهای ایران نیز شاهنامه خوانی رواج دارد. بازگویی خاطرات و قصه گویی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ایرانی دلپذیرتر می کند. اما همه اینها ترفندهایی است تا خانواده ها گرد یکدیگر آیند و بلندترین شب سال را با شادی و خرسندی به سپیده برسانند.
چرا هندوانه یکی از آداب شب یلداست ؟

در سراسر ایران جایی نیست که خوردن هندوانه در شب یلدا جزء آداب و رسوم آن نباشد . هندوانه در میان سایر تنقلات شب یلدا هرگز از قلم نیفتاده است ، باوری که بین قدیمی ها و بزرگترها وجود دارد این است که خوردن مقداری هندوانه در شب چله باعث می شود که در سراسر چله بزرگ و کوچک که همان زمستانی است که در پس یلدا می آید سرما و بیماری بر آنها غلبه نخواهد کرد.

یلدا در نقاط مختلف ایران

مردم شیراز در شب یلدا به شب زنده داری می پردازند و برخی نیز بسیاری از دوستان خود را دعوت می کنند . سفره یی پهن می کنند که بی شباهت به سفره هفت سین نیست که در آن آیینه و آجیل و نخودچی و کشمش ، حلواشکری و رنگینک که یکی از خوراکی های خوشمزه مخصوص جنوب کشورمان است به همراه انار و هندوانه قرار می دهند.

در آذرباییجان مردم چیله قارپوزی ( هندوانه چله ) می خورند و باور دارند که با خوردن هندوانه لرز و سوز سرما به تن آنها تاثیری ندارد.
در اردبیل رسم است که مردم، چله بزرگ را قسم می دهند که زیاد سخت نگیرد ، معمولاً گندم برشته (قورقا) و هندوانه و سبزه و مغزگردو و نخودچی و کشمش می خورند
در گیلان هندوانه را حتماً فراهم می کنند و براین باورند که هرکس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. آوکونوس یکی دیگر از تنقلاتی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می شود.
مردم کرمان تا سحر انتظار می کشند تا از قارون افسانه یی استقبال کنند. قارون در پوشاک هیزم شکن برای خانواده های فقیر تکه های چوب می آورد. این چوب ها به زر دگرگون می شوند و برای آن خانواده، ثروت و روزی به همراه می آورند.
در همدان رسم بر این است که خانواده به منزل پدربزرگ و مادربزرگ می روند ، کرسی از قبل آماده شده و همه دور کرسی می نشینند ، آداب نشستن دور کرسی به این صورت است که پدربزرگ بالای منزل یا به اصلاح بالای کرسی می نشیند مادربزرگ سمت راست آن و بچه ها سمت چپ می نشینند و نوه ها هم پایین کرسی جای می گیرند . تنقلاتی که در آن شب می خورند شامل کشمش و گردو ، شیر شیره ( که از تابستان همان سال آماده شده در کوزه هایی می ریزند و داخل خاک قرار می دهند هنگام زمستان و در شب یلدا از زیر خروارها برفی که روی آن جمع شده از دل خاک بیرون آورده و می خورند ) لواشک ، هندوانه و انگور و همچنین گلابی که از فصل تابستان در انبار های خود بین کاه نگه داشته اند با صحبت از خاطرات شیرین و بذله گویی تا صبح از دورهم بودنشان لذت می برند.
هر رسم و رسومی که ریشه در گذشته دارد و تا به امروز ادامه داشته بی حکمت و بی دلیل به وجود نیامده ، رسومی مانند عید نوروز و دید و بازدید های اقوام ، شب یلدا و شب نشینی های آن حکمت دور هم جمع شدن و دیدن و نزدیک تر شدن رابطه هاست ، که این روزها با خبر شدن از حال یکدیگر به خاطر زیاد شدن مشکلات و گرفتاری و مشغله خیلی به ندرت اتفاق می افتد که همین مسئله باعث سرد شدن زندگی ها و غرق شدن در زندگی روزمره شده ولی همین رسم و رسوم شیرین تا حدی باعث شیرینی و صفای ایام گذشته و رنگ و لعاب دادن به زندگی های ماشینی امروز می شود.

امید است در کنار یکدیگر سالم وسلامت از یلدا لذت ببرید.

منبع:کتاب اول